- حل مشکلات اجتماعی ؛نیازها و مطالبات جامعه در زمینه های گوناگون مسکن، اشتغال، ازدواج جوانان، اقتصاد، آموزش و... بیشمارند؛ از طرفی خزانه و بودجه دولت کفاف رفع آنها را نمی کند و از طرف دیگر وانهادن آنها به اختلال نظام منجر می شود. برای همین تنها راه حل این مشکلات مشارکت و همکاری مردمی از طریق انجام امور خیریه همچون اوقاف، صندوق های قرض الحسنه، اداره های کاریابی، تاسیس پرورشگاه های ایتام و... است.

با نگاهی به احادیث و سیره معصومان (علیهم السلام) امر به این گونه مستحبات چه به صورت عام و چه خاص بسیار دیده می شود؛ موارد عام، توصیه به اصل اهتمام به مسائل و مشکلا جامعه اسلامی است که شخص بی توجه را عضو این جامعه به شمار نمی آورند. در حدیث مستفیضی امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هر کس روز خود را آغاز کند و اهتمامی به کارهای مسلمانان نکند، مسلمان نیست.» و در حدیث دیگر باز هم به نقل از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «مردم خانواده خدایند، پس محبوبترین کس نزد خدا سود رسان به مردم است...» و در روایتی از امام محمد باقر (علیه السلام) ارزش اهتمام قلبی در صورت عدم امکان مساعدت دیگران، ورود به بهشت معرفی شده است.[35]»

احادیث به این معنا بسیارند؛ از جمله توصیه های نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به امیر المومنین (علیه السلام) خیرخواهی و کمک به برادران دینی است و در فرازهایی ار این سفارش ها می فرمایند: «بدان که کمال خرد پس از ایمان به خدا، مردم داری است و... من امور تعامل و معاشرت مردم را همچون پیمانه پری دیدم که دو سوم آن نیکی و یک سوم دیگر غفلت از یکدیگر است.[36]»

بخش دیگر از این اوامر خاصند مانند توصیه به اوقلف، امور خیریه و... ابواب معروف وسائل الشیعه، فصول اوقاف و صدقات استبصار و سایر کتب حدیثی به این احادیث اختصاص دارد. برای مثال درباره اکرام ایتام در توصیه های پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به مولا علی (علیه السلام) آمده: «ای علی، هر کس هزینه زندگی یک یتیم تا حد بی نیازی را از ثروت خود تامین کند، بی شک بهشت بر او واجب می شود.[37]» همینطور احادیثی درباره آب رسانی، راه سازی، میانجی گری، مسجدسازی، وقف منازل و مغازه ها، وقف کتاب قرآن، کمک به ازدواج جوانان و... بوفور نقل شده است.

3-5- فرهیختگی جامعه ؛اسلام دینی است که مردم را از جهل نابخردی و نادانی به نور خرد و دانش فراخوانده و فرهیختگان را شایسته جایگاهی والا در دو سرای حاضر و جاودان می داند. قرآن کریم می فرماید: «یرفع الله الذین امنوا و الذین اوتوا العلم درجات: خداوند افراد با ایمان را بالا می برد و عالمان آنان را بسیار بالاتر.[38]»

فراگیری دانش احکام دین در گستره مورد ابتلای هر فرد، به اتفاق فقیهان واجب عینی است.[39] و حدیث نبوی «طلب العلم فریضه علی کل مسلم: فراگیری دانش بر هر مسلمانی واجب است.»[40] ناظر به همین مساله است.

اما دانش آموزی بیشتر موضوعی است که از آغاز ظهور اسلام مورد توجه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده و حضرت بر مجالس آموزش و تلاوت قرآن، حفظ، نویسندگی و یادآوری قرآن و سخنان گهربار خویش تاکید می ورزیدند. و این مجالس در مساجد با شور و اشتیاق فراوان برگزار می شد.[41] همچنین بسیاری از مسلمانان از مناطق دوردست و بیابان نشین به منظور آموختن و شنیدن احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به مدینه می آمدند و با اعتماد به صحابه هر چه را منتقل می کردند می پذیرفتند.[42]

در زمان ائمه بزرگمان (علیهم السلام) هدایت مردم به فهم درست دین و گرفتن علم از سرچشمه های آن خاندان رسالت (علیهم السلام) با جدیت پیگیری می شد، امام صادق (علیه السلام) افزون بر آموزش همه آحاد مسلمانان بر تفقه جوانان شیعه تاکید می ورزیدند و بارها می فرمود: «دوست می دارم با تازیانه بر سر جوانان شیعه بزنم تا دانش دین بیاموزند.[43]» و اصولا ارزشمندی مردم را در کسب و نشر علم دانسته اند: الناس ثلاثه: عالم و متعلم و غثاء: مردم سه دسته اند: دانشمند، دانشجو و خاشاک سیلاب .[44]

این احادیث بسیارند که بیشترشان دلالت بر استحباب قراگیری دانش می کنند. نظر به این که معنای دانش در احادیث منصرف به علم دین (قرآن، احادیث معصومین و لوازم فهم آنها) است از سایر دانش ها به فضل و صنعت  تعبیر شده و بر آموزش آنها در حد نیاز تاکید شده است.[45]

4-5- استحکام خانواده ؛خانواده با سنت حسنه ازدواج بنا نهاده می شود. و از دیدگاه معصومین (علیهم السلام) نهادی مقدس به شمار می آید؛ امام صادق(علیه السلام) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)  فرمود: «هیچ چیزی برای خدا محبوب تر از تشکیل خانواده و هیچ چیزی برای خدا ناخوشایند تر از جدایی از همسر نیست.[46]» و روش زندگی ختم پیامبران (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است.

امیر مومنان از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «هر کس دوست داشته باشد روش زندگیم را پیروی کند پس [بداند]که ازدواج از روش زندگیم است.[47]»

معصومان (علیهم السلام) بر کمک مالی به جوانان برای ازدواج تاکید و خود اقدام به آن می کردند؛ «روزی جوانی نزد امام باقر(علیه السلام) می رود حضرت درباره وضعیت تاهل او پرسید؟ پاسخ داد: همسری ندارم، امام (ع) پس از تشویق او به ازدواج، مبلغ 7 دینار به او داد تا با آن ازدواج کند.[48]» امیر المومنان (علیه السلام) چاه های آب را حفر و هزینه استفاده از آنها را وقف زوج های جوان تاکید می کردند هدف از ازدواج بقای نسل است چنان که احادیث بسیاری بر آن تاکید دارد، و بدون آن جامعه انسانی بوجود نمی آید.

این همه توصیه ها برای امری است که به اجماع فقها مستحب است.[49]

عامل دیگری که در تداوم و استحکام آن نقش دارند علاوه بر رعایت حقوق به ایثار، صبر، گذشت و... است. ادای حقوق واجب همسران به یکدیگر برای استحکام کافی نیست. برای مثال اگر مرد فقط به اقلام ضروری نفقه (غذا، لباس، مسکن) اکتفا کند ولی به آسایش هسر در منزل یا تفریح های سالم او توجه نکند یا زن فقط به ادای حق تمکین اکتفا کند و توجهی به فراهم آوردن محیطی پاکیزه و آرام برای همسر و فرزندان نداشته باشد و یا در برابر تنگدستی این بنای مقدس موثرند، اهمیتی بیش از امور و حقوق واجب خواهند یافت. لذا از امام موسی کاظم (علیه السلام) نقل شده که «خوب است مرد در امکانات بر خانواده اش توسعه دهد.»[50] و از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره پاداش زن خانه دار نقل شده: «هر زنی که وسیله ای را در منزل به منظور مرتب کردن جابجا کند خداوند نظر رحمت، به او می کند و به هر کس نظر کند دیگر کیفرش نخواهد کرد.[51]» و صدها حدیث دیگر.

پیامدهای اجتماعی امر مستحبات بیش از مطالب نامبرده است، خوانندگان را به جوامع حدیثی ارجاع می دهیم و در نتیجه سخن:

معروف اعم از واجب، مستحب و مکروه است، امر به معروف، متناسب با حکم مامور به است و در موارد مستحب، امر به آن هم مندوب است. ولی نظر به جایگاه مستحبات در قرآن و حدیث و پیامدهایی که بر فرد و جامعه دارد، اهمیتشان کمتر از موضوع های واجب نیست. لذا بگفته صاحب جواهر الکلام تنها چیزی که مانع از فتوا به وجوب امر به مندوبات می­شود اجماع فقها بر عدم وجوب است و گرچه ادعای وجوب دور از حق نمی بود گرچه عمل به آن بر مامور واجب نمی بود.

علت توصیه معصومان (علیهم السلام) را به مستحبات می توان در موارد زیر یافت: مستحب فردی از واجب کلی است که انسان در صورت فقدان یا عدم امکان اتیان فرد واجب، دست کم با اتیان فرد مستحب، واجب کلی را امتثال کند.

مستحبات در گستره فردی: نقش تربیتی، ارشادی، تسهیل واجبات، تکامل و اعتلای انسان، پاک سازی نفس، تکمیل نواقص واجبات، جایگزینی مستحبات دیگر و... و در گستره اجتماعی پیامدهای همچون: حفظ نمادهای اسلامی، حل مشکلات اجتماعی، استحکام خانواده و هزاران اثر دیگر.

بر این اساس پیشنهاد می شود ستاد امر به معروف و نهی از منکر تدابیری در خصوص ترویج مستحبات بیاندیشد.

در پایان لازم به یادآوری است که مستحبات و مکروهات متاثر از حکم ولایتی ولی فقیه به اقتضای زمان و شرایط جامعه اسلامی قابل تغییر حکمند. مانند حرمت مصرف مواد مخدر جامد، آرایش های غربی مو و برهنگی مردان، مدل البسه غربی و... که در موارد نامبرده گرچه به استناد ادله فقهی مباحند ولی نظر به پیامدهای بد اجتماعی و ترویج فساد و هدر رفتن نیروی انسانی و مالی کشور، ولی فقیه می توان حکم به حرمت آنها کند.

در این صورت گرچه با عنوان ثانوی حرام شمرده می شوند و متعلق فریضه نهی از منکر خواهد شد. همین مساله درباره تغییر حکم مباحات، مستحبات و مکروهات به وجوب نیز احتمال دارد. مانند وجوب عینی برخی امور بر فرد خاص از سوی ولی فقیه. به هر حال این بحث نیاز به گفتگوی جداگانه دارد.

الحمدلله رب العالمین

* مائده رضایی، پژوهشگر و عضو هیات علمی بخش پژوهش مدرسه علمیه نرجس مشهد(سلام الله علیها)     24/6/1386

- آثار اجتماعی

مستحبات افزون بر تأثیری که بر فرد می گذارند پیامد اجتماعی بسیاری در تعدیل تعاملات، آبادانی، توسعه، حفظ شعائر الهی، بهداشت روانی جامعه و... دارد و به همین جهت مورد تأکید معصومین(علیهم السلام) قرار گرفته اند ذیل بحث به مواردی اشاره می شود:

1-5- حفظ شعایر اسلامی ؛حفظ و بزرگداشت نمادهای اسلامی رهاورد عشق قلبی افراد به ایمان و ارزشهای اسلامی است و این کار در قرآن کریم واجب اعلان شده: «و من یعظم شعائر الله فإنها من تقوی القلوب: هرکس نمادهای الهی را بزرگ شمارد این کار از تقوای دل است.»[22]

یکی از مهمترین شعائر نمازهای جماعات اعم از عید قربان، فطر، نماز جمعه و جماعت است که مظهری از وحدت مورد تأکید قرآن کریمند: «واعتصموا بحبل الله جمیعا و لاتفرقوا»[23] و در چندین آیه به آن توصیه شد، گرچه در میدان جنگ باشند می فرماید: «و إذا کنت فیهم فأقمت لهم الصلوه فلتقم طائفه منهم معک و لیأخذوا أسلحتهم...: هرگاه در میان آنان (رزمندگان) باشی و برای آنها نماز را به پا داشتی پس گروهی از آنان با تو به نماز بایستند و اسلحه شان را هم بردارند و....»[24] در احادیث معصومین هم پاداش نماز جماعت 10 نفره بیشمار اعلام شده است.[25] عبادات جمعی چه آنهایی که به جماعت و چه آنهایی که در حضور جمع برگزار می شوند مانند حج، اعتکاف و... باعث تقویت ایمان افراد سست اعتقاد و تشویق درستکاران و سازندگی اخلاقی خود بزرگ بینان و فروتنی آنان می شود.

در عبادات جمعی فرد خود را همچون قطره ای در برابر دیا می انگارد، دیگر از خود غافل می شود؛ من عددی نیستم، صفرم حتی کمتر از آن، دعاها، اذکار و مناجاتهایی را از دیگران می شنود که شاید در طول عمر خود حتی یک بار به ذهنش خطور نکرده باشد. متوجه مسائل مهم فردی و اجتماعی ای می گردد که تا به حال یا اهمیتی برایش نداشته یا از آن غافل بوده، درسهای اخلاقی، عرفان، اجتماعی، تربیتی، اعتقادی و... می آموزد که اگر سالها بر سر کلاس درس می نشست نمی آموخت، نیرو و اشتیاقی بر عبادات و حتی خدمت به جامعه می گیرد که شاید در خلوت خود با خدا به آن دست نمی یافت. عارف اگر بخواهد درجات سلوک الی الله را طی کند باید از میان جمع عبور کند و... این ها همه جدای از اهمیت زنده نگه داشتن مظاهر اسلامی است.

اصولاً از دیدگاه جاماه شناسان، جامعه ای را می توان مذهبی نامید که در ساختارش، نمادهای مذهبی بنیان گذاری شده باشند. مانند نمایان بودن عبادتگاهها، پوشش مردم، نحوه روابط و... مظاهر جامعه اسلامی مساجد، حجاب زنان، پوشش مردان، عبادات جمعی، اماکن مذهبی، صدای اذان و... است که در اصطلاح فقه بیضه و هستی وجودی اسلام را تشکیل می دهند که در صورت حمله دشمن به آنها، در هر زمانی چه حضور امام معصوم(علیه السلام) چه در غیبت ایشان جنگ و جهاد برای پاسداری از آنها واجب است.[26]

عبادات جمعی به ویژه نمازهای جماعت جمعه و اعیاد فطر و قربان نظر به گستردگی مکانی و زمانی- در خصوص جماعت و جمعه- مهمترین مظاهر اسلامی شمار می روند به همین جهت در فقه بر نمازهای جمعه و اعیاد تا حد وجوب و جماعت استحباب مؤکد بر اقامه شان توصیه شده است. اما در زمان غیبت امام عصر(عج) که به فتوای فقها نمازهازی عیدین مستحب و جمعه واجب تخییری میان جمعه و نماز ظهر[27] نه تنها از اهمیتهای فوق کاسته نشده بلکه ضرورتهای جدیدی برای لزوم اقامه شان ظهوریافته بنابراین می توان گفت در نظام های اسلامی برپایی این عبادات از استحباب اکید برخوردار است ذیل بحث به برخی ضرورتهای نماز جمعه از دیدگاه مقام معظم رهبری جناب آیت الله خامنه ای نظری می افکنیم:

1- نگاهبان نظام اسلامی

ایشان فرموده اند: «نظام های مادی در درون خودشان عوامل نابودکننده دارند... نظام اسلامی درست برعکس است اگر نظام اسلامی، آنچنانی که قرآن فرموده است باشد، عوامل بقاء و حفظ و توسعه دارد و یکی از آنها همین نماز جمعه است. تا وقتی این نماز هست و تا وقتی ائمه محترم جمعه و مردم قدر نماز جمعه را می دانند و تا وقتی نماز جمعه «کما هی حقها» انجام گیرد، بلاشک در جامعه اسلامی خوب تزلزل نیست...»[28]

2- سنگر مقابله با تهاجم فرهنگی

استعمار نوین بهترین راه برای اشغال کشورها را حمله از جبهه فرهنگی می داند به همین جهت پس از شکست عواملش در جنگ نظامی، به یواش فرهنگی با ساز و برگهای گوناگون فرهنگی آغاز کرد. به فرموده مقام معظم رهبری دشن در این تگ «باورهای تازه ای را به زور به قصد جایگزینی با فرهنگ و باورهای ملی ملت وارد کشور می کند.»[29]

سنگر پاتگ فرهنگی فرهنگی نماز جمع است. ایشان در سال 1380ش در گردهمایی ائمه جمعه فرموده اند: «نماز جمعه یک سنگر اساسی در مقابل تهاجم همه جانبه دشمن است بنابراین باید این سنگر اساسی در مقابل تهاجم همه جانبه دشمن است بنابراین باید این سنگر را هرچه محکمتر آراست... صدها شبهه در ذهن مخاطبان شما ایجاد می کنند که باید برطرف شود، صدها معرفت والا و ناب را کتمان می کنند... اینها را باید بیان کرد».[30]

3- وسیله تربیت اسلامی

یکی از مهمترین اهداف ارسال پیامبران افزون بر آموزش، تربیت و پاکسازی اخلاق و رفتار انسانهاست خداوند در چندین آیه از جمله آیه 2 سوره جمعه می فرماید: «هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبله لفی ضلال مبین: او کسی است که در میان مردم درس ناخوانده، پیامبری فرستاد که آیه ها را بر آنان می خواند و اخلاقشان را درست و پاک می کند و کتاب قرآن و حکمت به آنان می آموزد.» حکمت همان آموزش عملی کتاب و به عبارت دیگر تربیت چگونگی به کارگیری آیات و احکام است که در کنار تزکیه اخلاق مجموعه تربیت اخلاقی و رفتاری را تشکیل می دهد.

بهترین وسیله برای تسریع در تربیت نماز جمعه است زیرا افزون بر آن که خود یک عمل عبادی و موجب تزکیه و تقرب است، خطیب با یک یا 5% ساعت خطبه مطالب پند آموز و تربیتی و... بسیاری را به نمازگزاران می آموزد. دشمن به این نقش پی برده و یکی از خطوط یورش فرهنگی را نمازهای جمعه قرار داده است. لذا مقام رهبری فرمودند: «اگر نماز جمعه می تواند ملتی به تربیت اسلامی تربیت کند یعنی آن تربیتی که توانست یک تمدنی را بوجود آورد و قلم نسخ بر همه تمدنها و فرهنگهایی بکشد که پیش از او در منطقه عظیمی از دنیا وجود داشته اند، پس نماز جمعه وسیله تربیت اسلامی است و چرا باید با آن دشمن نباشند؟ و علیه آن کتاب ننویسند؟[31]»

4- وحدت آفرین

مهمترین علت شکست و ضعف ملتهای مسلمان در برابر ابر قدرت غرب تفرقه و چند دستگی آنان است. قرآن کریم می?فرماید :«اطیعوا الله و رسوله و لا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم ...؛ خداوند و پیامبرش را فرمان برید و اختلاف و درگیری نداشته باشید که شکست خورده، عظمت و قدرت شما نابود خواهد شد.[32]» این مدعا مورد اعتراف همه مسلمانان در هر گردهمایی است. تنها راه عزت وحدت است که در عبادات جمعی همچون حج، نمازهای جمعه و جماعت و اعیاد قابل طرح است.

خطبه های نماز جمعه وسیله روشن گری و بیان راهکارهای اتحاد است. امام خمینی (رحمه الله علیه) درباره موضوع خطبه ها می فرمایند: «شایسته است امام جمعه در خطبه هایش موضوعاتی را که به مصلحت دینی و زندگی مردم مربوط است بگوید و نیز آنان را از حوادث کشورهای اسلامی، نیازهای مادی و معنوی مسامانان، امور سیاسی و اقتصادیی که در استقلال و بقایشان نقش دارد و چگونگی ارتباط با سایر ملتها آگاه کند و آنان را از دخالت حکومت های استعمارگر و ظالم در امور داخلی به ویژه سیاسی و اقتصادی که منجر به استعمارشان می شود، هشدار دهد.[33]»

این مطالب درباره وحدت فراگیر و در سطح جهان اسلام بود. اما درباره وحدت داخلی و ارتباط میان دولت و ملت و گروه های جامعه همین تاثیر را دارد، جناب مقام معظم رهبری در این باره ماهیت نمازجمعه را وحدت آفرین معرفی کرده و فرموده اند: «حفظ پیوند قلبی و معنوی میان آحاد مردم و حکومت که تا کنون وحدت و وفاق ملی و پنجه مستحکم درهم فشرده ملت در مقابل دشمنان بوده و همیشه باید باشد، یعنی همان وحدت که از اول گفته شد نماز وحدت آفرین جمعه است.[34]»

خطبه های نماز اعیاد فطر و قربان هم از همین اهمیت ها برخوردار است، برای مثال پیامبر اکرم (صلی الله علیه  آله و سلم) مهمترین مسائل اجتماعی، اخلاقی، اقتصادی و سیاسی را در این خطبه حجه الوداع ایراد فرمودند که با خطبه غدیر خم تکمیل شد.

چکیده سخن: نظر به اهمیت و گستره وسیع اثرگذاری این عبادات مستحبی، امر به آنها از اهمیت امر به واجبات برخوردارست و باید همچون فریضه امر به معروف و نهی از منکر، اجرا شود و مردم را به سوی آن فرا خواند.