چنان که بیان شد معروف شامل واجبات و مستحبات است به این دلیل در قرآن و کلام پیشوایان معصوم^{علیه?السّلام} امر به هر دو شده است. گرچه در فریضه امر به معروف تنها واجبات موضوع تکلیفند.

امام رضا^{علیه?السّلام}  یکی از وظایف امام را هدایت مردم به راه خدا با شیوه?های پند و اندرز حکمت، و دلیل رسا و روشن معرفی کرده?اند. [حرانی،1373،ص463] و خود نیز علی?رغم شرایط و موقعیت?های زمانی و مکانی سختی که داشتند، نهایت اهتمام را در اتیان این وظیفه می?ورزیدند. و از فرصت?ها برای بیان شرایع اسلام بهره می?بردند. به این علت احادیث پراکندة بسیاری از ایشان در این?باره نقل شده است اما جامع?ترین احادیث، کتابی است که در پاسخ به درخواست مأمون خلیفه عباسی به رشته تحریر درآوردند که به «جوامع?الشّریعة» خوانده می?شود.

خلیفه نام برده از امام^{علیه?السّلام} درخواست کرد که احکامی را که برای یک مسلمان لازم است، بیان فرمایند. حضرت^{علیه?السّلام} نیز واجبات اعتقادی و فقهی، محرمات و برخی مستحبات و مکروهات را نام می?برند. [حرانی،1373،ص437] در ادامه از هر دسته برای نمونه به مواردی اشاره می?کنیم:

1-     واجبات

امام در این نامه به واجبات اعتقادی(تکالیف الهیه) و فقهی اشاره می?کنند:

1-واجبات اعتقادی(اصول دین)

مسائل اعتقادی بسیاری در زمان امام رضا^{علیه?السّلام} مطرح بودند و اختلاف دیدگاه?ها باعث پیدایش نحله?های کلامی متعددی شده بود که همواره با یکدیگر درگیری و دشمنی داشتند، به این دلیل امام^{علیه?السّلام} در بیان این مسائل، ضمن تأکید بر اصول به اعتقادات راستین اشاره و به این منظور ارشادات خود را با عبارت:«حَسبُنا شَهادَةُ أن گواهی بر این که .... برای ما کافی است» آغاز کردند و بدین ترتیب تنها این مسائل اعتقادی را برای مسلمانی لازم می?دانستند. و سایر فروعات اعتقادی را که متأسفانه صاحبان فرق به خاطر آنها همدیگر را تکفیر می?کردند، به حاشیه راندند.

1-     توحید

 اعتقاد به وجود خدای یگانه، اصل مشترک همه مسلمانان است و این اعتقاد وقتی پذیرفته است که خداوند با تمام صفات کمال و ایجابی شناخته و از صفات نقص و سلبی منزه داشته شود. اما در زمان امام رضا^{علیه?السّلام} نحله?های گوناگون در جامعه اسلامی به نشر عقاید فاسد خود می?پرداختند از جمله زنادقه که منکر وجود خداوند بودند، مجسمه که صفات مخلوق و جسمانی را به خداوند نسبت می?دادند و قائل به امکان رؤیت خدا با حس بینایی بشر بودند، قدریه که قائل به جبر و سلب اراده انسان بودند. صاحبان ادیان چون یهود و نصارا قائل به انتساب فرزند به خداوند بودند و در مجموع هیچیک خداوند را به صفات کمال نمی?شناختند. و به این دلیل صاحبان نحل و ادیان و حتی شیعیان، پرسش?های متعددی پیرامون وجود خدا [کلینی،1409،ج1،ص78] ، رؤیت [همان،ص96]، مشیت [همان،ص152] ، صفات خدا[همان،ص105] ، اسماء خدا[همان،ص113] و... از حضرت^{علیه?السّلام} می?کردند و ایشان پاسخ درست و کاملی آنطور که شایسته جمال و جلال الهی است، به مخاطب می?دادند.   

به نظر می?رسد یکی از علل درخواست مأمون، همین تفرق و تشتت اعتقادات در جامعه اسلامی بود و امام^{علیه?السّلام} نیز اعتقادات واجب توحیدی را این?گونه بیان داشتند:

«لا إلهَ الاّ الله، احداً صمداً، لم یتّخذ صاحِبهً و لا ولداً، قَیّوماً، سَمیعاً، بَصیراً، قَویّاً، قائِماً، باقیاً، عالِماً لا یَجهلُ، قاِدراً لا یَعجِزُ، غَنِیّاً لا یَحتاجُ، عَدلاً لا یَجور، خَلَقَ کُلَّ شَیءٍ، لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ لا شِبهَ لَهُ و لا ضِدَّ و لا کُفوَ...:معبودی جز الله نیست، یکتا و بی?نیاز است، همسر و فرزند نمی?ستاند، پایدار و نگاهدار، شنوا، بینا، نیرومند، پابرجا و باقی است. دانایی است که نادانی در او راه ندارد، توانایی است که درماندگی در او راه ندارد، بی?نیاز و دارایی است که نیازمند نمی?گردد، عادلی است که ستم نمی?کند، همه چیز را آفرید، چیزی همانند او نیست، نه شبیه، نه ضد و نه همتایی دارد.» [حرانی،1373،ص437]

2- نبوت

نبوت یکی از الطاف الهی برای هدایت بشر است و پیامبران از میان برترین بندگان برگزیده می?شوند و دارای صفات لازم برای این وظیفه و رسالت خطیرند که از جمله شان عصمت است تا بدین وسیله بتوانند پیام الهی را در سه مرحله دریافت، ابلاغ و عمل(اجرا) بدون هیچ خطایی به انجام رسانند. و مؤید به کرامات و معجزاتی?اند تا مورد پذیرش قوم خود قرار گیرند.

به این دلیل می بینیم که امام رضا^{علیه?السّلام} به تفسیر صحیح آیات موهم خطای پیامبران می?پردازند و خدشه بر عصمت آنان را، دفع می?کنند. [عطاردی،1406ق،ج1،ص61،71،51] و علل اختلاف معجزات را بیان می?فرمایند. [همان،ص48]

نبوت در طول بشر سیر تکاملی را طی کرد تا به محمدبن عبدالله به کامل?ترین حد رسید و ختم یافت. آن حضرت برترین پیامبران و شریعتش اسلام جامع?ترین شرایع و تنها دین پذیرفته [العمران/19] برای هدایت بشر و کتاب آسمانی قرآن تنها کتاب جاودانه است. به این دلیل امام رضا^{علیه?السّلام}  مردم را پیوسته متوجه حقانیت همة پیامبران الهی و فضل پیامبر خاتم صلی الله علیه و اله و دین اسلام و کتاب قرآن می کردند و هرنوع شبهه ایرا از آنها دور می ساختند و اعتقاد صحیح را این گونه بیان می کردند:

«وأنّ َمحمَّداً عَبدُهُ و رَسولُهُ و أمینُهُ و صَفوَتُهُ مِن خَلقِهِ،سَیِّدُ المُرسَلینَ و خاتَم النَّبیینَ و أفضلُ العالَمینَ،لانَبِیَّ بعدَهُ و لاتَبدیلَ لمِِلَّتِهِ و لاتَغییرََ.و أنَّ جَمیعَ ما جاءَ بِهِ محمَّدٌ أنَّهُ هو الحَقُّ المُبینُ،نُصَدِّقُ بِِهِ و بِِجَمیعِ مِن مَضی قَبلِهِ مِن رُسلِِِِِِِ اللهِِِ و أنبیائهِِ و حُجَجهِِ و نُصدِّقُ بِکتابهِِ الصّادِقِ«لایَأتیهِ الباطِلُ مِن بَینِ یَدَیهِ و لا مِن خَلفِهِ تَنزیلٌ مِن حَکیمٍ حَمیدٍ» [فصلت/42]و أنَّهُ الکتابَ المُهَیمِنَ عَلیَ الکُتُبِ کلَّها و أنَّهُ حَقٌّ مِن فاتِحَتِهِ إلی خاتِمَتِهِ.نُؤمِنُ بِمُحکمِهِ و مُتَشابِهِهِ و خاصِّهِ و عامِّهِ و وَعدِهِ و وَعیدِهِ و ناسِخِهِ و مَنسوخِهِ و أخبارِهِ .لا یَقدِرُ واحِدٌ مِنَ المَخلوقینَ أن یَأتی بِمِثلِهِ:

 [این گواهی برای ما کافی است که]محمد بنده ،فرستاده،امین و برگزیدة او(خدا) بر آفریده هاست؛سرور رسولان ،خاتم پیامبران و برتری فرد جهان است؛هیچ پیامبری پس از او نیست و آیینش تبیل و تغییر ناپذیرست؛هرچه را محمد ^{صلی الله علیه و اله} آورد حق آشکارست.آن را باور داریم و به پیامبران پیش از او صلی الله علیه و اله و دلایل قاطعش(کتاب و معجزات)ایمان داریم.و«کتاب راستینش را که باطلی،نه از پیش و نه پس ازآن،در آن راه نمی یابد فرود آمدة از خداوند حکیم و ستوده است.»باور داریم. و این کتاب(قرآن) بر همةکتاب های آسمانی برترست؛این کتاب ،ازآغاز تا انجامش ،حق و راست است؛به آیاتِ:محکم و متشابه،خاص و عام،وعده و وعید،ناسخ و منسوخ و خبرهایش ایمان داریم؛هیچ یک از آفریدگان نمی تواند همانندش را بیاورد.» [حرانی،1373،ص438]

چکیده

فرهنگ کرامتِ ویژة انسان است که به فضل خرد و شرع مقدس از آن برخوردار گشته است، فرهنگ از شناخت ارزشها و پای?بندی به آنها و شناخت ضد ارزشها و گریز از آنها، شکل می?گیرد. اگر مطابق سرشت انسان باشد، پاسداری از آن بسان پاس?داشت انسانیت است.

معروف و منکر تعبیری از ارزشها و ضد ارزشها در فرهنگ اسلامی است که در منابع اولیة آن: قرآن کریم و سنت پیشوایان معصوم، نام برده شده?اند.

امام رضا^{علیه?السّلام} یکی از پیشوایان پاک است که در راستای قرآن، مفهوم و مصادیق معروف و منکر را در قالب بیان احکام و مواعظ و پند و اندرزها، روشن کرده?اند.

از دیدگاه امام رضا^{علیه?السّلام} معروف به واجبات و مستحبات شرع مقدس اسلام و منکر به محرمات آن اطلاق می?شود.

از منظر حضرت^{علیه?السّلام} گستره معروف بسی پردامنه?تر از منکر است به این دلیل تعداد مصادیق منکر را برمی?شمرند، اما نسبت به معروف محدوده?ای بیان نمی?کنند.

از معروف می?توان به مصادیق زیر اشاره کرد: اعتقادات حق عبادات، معاملات مشروع، زکات، جهاد، حجاب و پوشش، فضائل اخلاقی و... و در مقابل امور زشتی چون گناهان کبیره، منکر به شمار می?آیند.

در این کشتزار علمی بذر مفاهیم معروف و منکر را با چشمه?های جوشان حکمت رضوی آبیاری می?کنیم.

کلید واژگان: معروف، منکر، سخن امام رضا^{علیه?السّلام} ، واجب، مستحب، حرام، مکروه.